דבר ראש החוג לאמנות יצירה

לא טכניקה, לא שום דבר

לפני זמן מה, שלחה לי סטודנטית הודעה מוקלטת כדי להודות לי על קורס שהסתיים ולסכם את החוויה שלה ממנו. "בתחילת השנה באמת באמת לא הבנתי מה אתה מנסה ללמד. בא, יושב… כאילו, מה עושים פה… לא טכניקה, לא שום דבר… בקיצור, באמת לא הבנתי" אמרה בהיסוס. "ועכשיו… אני עדיין לא מבינה" המשיכה, "אבל אני יודעת להגיד שלמדתי המון". זו הייתה הודעה מרגשת, כי אחרי כעשרים שנה של הוראת אמנות, היא הבהירה לי שאני עושה משהו נכון, וגם עזרה לי להבין משהו על המקצוע שלי.

זאת תמיד הייתה ההתלבטות: איך מלמדים אמנות והאם אפשר בכלל ללמד מישהי או מישהו, להיות אמנית או אמן. איך מלמדים תחום שמבקש לחרוג אל מעבר למילים ולשפה, אל מעבר לנכון והלא נכון – תחום שמאתגר את השיפוטיות, את האסתטיקה, ולפעמים גם את האתיקה, שכרוך בכישרון וביכולות מנטליות, ברגישויות ובחדות אבחנה, בגמישות מחשבתית ורגשית, ביצירתיות – איך מלמדים את זה? איך מלמדים אמנות בלי לכפות את הטעם האישי או את האידאולוגיה שלך, בלי לייצר עוד גרסאות שלך בעולם, בלי להרחיב את האגו שלך על חשבונן/ם של אחרות ואחרים? איזה תוקף יש להוראת האמנות, וכמה משקל באמת יש לתהליכי הלימוד הממוסדים הללו, שלא פעם הם ממסגרים וכובלים, ונראים בדיוק ההיפך מכל קלישאה על מחשבה עצמאית ועל חירותו היצירתית של האמן.

את התשובה להתלבטות הזאת, שאיכשהו נראה לי שידעתי תמיד אבל הובהרה לי עכשיו באופן סופי, מצאתי בהודעה של אותה סטודנטית: אי אפשר באמת ללמד אמנות. בכל אופן לא בדרך הקונבנציונלית שבה נרכשים תחומי ידע או מלאכות אנושיות אחרות. לימודי האמנות הם מה שנולד מתוך מפגש בין אמנ/ית לתלמידות ולתלמידים, והם מורכבים בעיקר משיחות, חוויות, ותהליכים מתמשכים. אי אפשר ללמד אמנות, אלא באמצעות ליווי, ייעוץ, תמיכה וסיוע, והדרך הכי טובה לדעת אם עשית נכון, היא לקבל הודעה מסטודנטית שאומרת שאין לה מושג מה לימדת אותה, אבל היא מרגישה שלמדה המון.

בוגרות יקרות, בוגר יקר, ליוויתי את רובכן לאורך השנים האחרונות, שהיו מלאות בהרפתקאות ובאתגרים, אישיים, אזרחיים, בריאותיים ופוליטיים. את חלקכן אני זוכר עוד מראיון הקבלה לחוג, וכשאני רואה היום את הסיכום של מה שעברתן אתנו, אני משוכנע שמדובר בתקופה ובדרך משמעותיות מאד, עבור כל אחת ואחד מכן/ם. מניסיוני האישי, את המסקנות ממה שקיבלתן כאן, עוד ייקח שנים להפיק בשלמותן, אם בכלל. אתן יוצאות מן הלימודים אחרות מאיך שנכנסתן, ואת מה שעברתן תעבירו הלאה, בדרכים שונות ומשונות, חלקן מודעות יותר, חלקן מודעות פחות, וחלקן לא מודעות כלל.  

קחו אפוא בחשבון שאתן יוצאות מפה עם שליחות; בעולם שבו הולך ופוחת מעמדם של האמנות, התרבות ושאר-הרוח, שההיגיון הכמעט בלעדי בו הוא ההיגיון הצייתני של הסחורה, היו אתן שגרירות של דרך אחרת; דרך של חירות יצירתית, של סקרנות ותשוקה אינטלקטואלית, של חשיבה ביקורתית וספקנות בריאה. בנות ובני אדם כמוכן הולכים ופוחתים מן העולם, ועד מהרה תגלו שאתן נושאות באחריות כבדה ומיוחדת, ושבידיכן תפקיד חיוני ונצרך.

אני מאחל לכולכן/ם הצלחה בהמשך הדרך, ומקווה שתמשיכו לראות בנו כתובת ובית, גם בעתיד לבוא.

שלכן/ם,
אסי משולם

لا تقنيّة، لا شيء

منذ فترة، أرسلتْ لي طالبة رسالة مسجَّلة لتشكرني على دورة انتهت ولتلخّص تجربتها منها. "في بداية السنة، حقًّا، حقًّا لم أفهم ما كنت تحاول تعليمه. كنتَ تأتي، تجلس… أي، ماذا نفعل هنا… لا تقنية، لا شيء… باختصار، لم أفهم حقًّا"، قالت بتردُّد. "والآن… أنا ما زلتُ لا أفهم"، واصلتْ تقول، "لكن يمكنني القول إنّني تعلَّمتُ الكثير". لقد كانت تلك رسالة مؤثِّرة، لأنّه بعد حوالي عشرين عامًا من تدريس الفنّ، أوضحتْ لي أنّني أفعل شيئًا صحيحًا، وساعدتني أيضًا على فهم شيء عن مهنتي.

لطالما كانت تلك هي المعضلة التي تُحيِّرني: كيف نُدرِّس الفنّ وهل يمكن، أصلًا، تعليم شخص ما أن يكون فنّانةً أو فنّانًا. كيف نُدرِّس مجالًا يسعى إلى تجاوز الكلمات واللغة، تجاوز الصواب والخطأ – مجالًا يتحدّى الأحكام، الجماليّات، وأحيانًا الأخلاق، ويتضمّن موهبة وقدرات عقليّة، حساسية وحدّة في التمييز، مرونة تفكيريّة وعاطفيّة، وقدرة إبداعيّة – كيف ندرِّسُ هذا كلّه؟ كيف تُدرِّس الفنّ دون فرض ذائقتك الشخصيّة أو أيديولوجيّتك، دون إنتاج نسخ أخرى من نفسك في العالم، دون توسيع رقعة الإيجو الخاصّ بك على حساب الأخريات والآخرين؟ ما هي الصلاحية الموجودة لتدريس الفنّ، وما هو الوزن الحقيقيّ لعمليّات التعلّم المؤسّسيّة هذه، والتي غالبًا ما تؤطِّر وتقيِّد، وتبدو على النقيض تمامًا من أيّ كليشيه حول التفكير المستقلّ وحرّيّة الفنّان الإبداعيّة.

لقد عثرتُ على الإجابة عن هذه المعضلة المُحيِّرة، التي يبدو لي بطريقة ما أنّها كانت معروفة لي دائمًا ولكن تمّ توضيحها لي الآن بشكلٍ نهائيّ، في رسالة الطالبة تلك: لا يمكن تعليم الفنّ حقًّا. وبأيّ حال، ليس بالطريقة التقليديّة التي يتمّ بها تعلُّم مجالات معرفيّة أو حِرَف بشريّة أخرى. الدراسات الفنّيّة هي ما يتولّد من اللقاء بين الفنّان/ة والطالبات والطلّاب، وهي تتكوّن أساسًا من محادثات، تجارب، وسيرورات متواصلة. لا يمكن تدريس الفنّ إلّا من خلال المرافقة، الاستشارة، الدعم والمساعدة، وأفضل طريقة لمعرفة ما إذا كنتَ قد فعلتَ الشيء الصحيح هو تلقّي رسالة من طالبة تقول فيها إنّها لا تملك أيّ فكرة عمّا علّمتَها، ولكنّها تشعر أنّها تعلَّمت الكثير.

عزيزاتي الخرّيجات، عزيزي الخرّيج، لقد رافقتُ معظمكم خلال السنوات الماضية، التي كانت سنوات مفعمة بالمغامرات وبالتحدّيات الشخصيّة والمدنيّة والصحّيّة والسياسيّة. بعضكم حتّى ما زلتُ أتذكّره من مقابلة القبول للقسم، وعندما أرى اليوم خلاصة ما مررتن به معنا، فأنا مقتنع بأنّها كانت فترة مهمّة جدًّا وطريقًا جوهريّة للغاية، بالنسبة إلى كلّ واحدة وواحد منكنّ/م. من خلال خبرتي الشخصيّة، يمكنني القول إنّ الاستنتاجات بشأن ما حصلتنّ/م عليه هنا، ستستغرق سنوات من أجل استيعابها بكاملها، إن كان ذلك واردًا أصلًا. أنتنّ تتركن الدراسة مختلفات عمّا كنتنّ عليه عندما دخلتنّ، وما مررتنّ به سوف تمرّرنه قدمًا، بطرق مختلفة وغريبة، بعضُها أكثر وعيًا، وبعضها الآخر أقلّ وعيًا، والبعض الأخير منها لن يكون عن وعي على الإطلاق.  

لذا، خُذْن في الحسبان أنّكنّ ستغادرن من هنا لأداء رسالة؛ في عالم تتضاءل فيه يومًا بعد يوم مكانة الفنّ والثقافة وبقيّة الروح، والمنطق شبه الحصريّ الذي يحكمه هو المنطق الخانع للبضائع، كُنَّ أنتنّ سفيرات طريق أخرى؛ طريق الحرّيّة الإبداعيّة، الفضول واللهفة الفكريّة، التفكير النقديّ والتشكيك الصّحّيّ. بنات وبنو البشر الذين مثلكنّ آخذون بالتضاؤل في هذا العالم، وستكتشفن قريبًا وسريعًا أنّكنّ تتحمّلن مسؤوليّة ثقيلة وخاصّة، وأنّ لديكنّ دورًا حيويًّا وضروريًّا للغاية.

أتمنّى لكنّ/م جميعًا النجاح في تتمّة المسيرة، وآملُ أن تستمرّوا في رؤيتنا بمثابة عنوان وبيت لكم، في المستقبل أيضًا.

مع خالص التقدير والمعزّة،
آسي مشولام